خوزستان بر لبه تیغ چم شیر - مجله خبری

به گزارش مجله خبری، مناقشه بر سر آبگیری سد چم شیر همچنان ادامه دارد. مخالفت با این سد که از حدود یک سال پیش بالا گرفته بود، با اعلام زمان آبگیری در دی ماه به اوج خود رسیده است. حالا مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان هم به جمع مخالفان تعجیل در آبگیری سد چم شیر پیوسته است. محمدجواد اشرفی می گوید: طی مکاتبه ای به سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کردیم که تا زمان آنالیز های دقیق و معین تکلیف شرایط، اجازه آبگیری به سد چم شیر داده نشود.

به گزارش اعتماد، سد چم شیر که آن را گتوند 2 نیز نامیده اند، روی سازند نمکی گچساران ساخته شده؛ همان سازندی که سد گتوند در شمال خوزستان را از شاهکار ملی به فاجعه ملی تبدیل کرد. این بار نگرانی از شور شدن رودخانه زهره و شوره زار شدن شرق خوزستان است.

اشرفی می گوید: حدود 80 هزار هکتار از اراضی پایاب سد چم شیر در حوضه رودخانه زهره در خوزستان قرار گرفته است و اگر شائبه های مطرح شده درباره این سد صحت داشته باشد همه این زمین ها از بین می رود. معتقدیم جلوی ضرر را از هر کجا بگیریم منفعت است. ممکن است این شائبه ها اشتباه باشد، اما اگر درست باشد ممکن است مسائلی مانند سایر سد ها از جمله سد گتوند برای خوزستان ایجاد کند.

سد چم شیر با 2، 3 میلیارد مترمکعب حجم مخزن در استان کهگیلویه و بویراحمد، در مرز خوزستان ساخته شده و هم اکنون 95 درصد پیشرفت دارد. حدود 84 درصد از اراضی کشاورزی در پایاب سد مربوط به خوزستان در شهرستان های بهبهان، هندیجان و امیدیه است که نگرانی از تکرار ماجرای جانمایی اشتباه سد گتوند روی گنبد های نمکی سازند گچساران و شور شدن رودخانه کارون را به میان آورده است.

اشرفی می گوید: با توجه به اینکه مخزن سد در استان کهگیلویه و بویراحمد قرار گرفته است، مجوز اولیه به وسیله این استان در دهه 80 صادر شده و موضوع آبگیری نیز از همین استان پیگیری می گردد، اما با توجه به اینکه خوزستان تحت تاثیر مستقیم اثرات منفی یا مثبت این سد است ما موضوع را با حساسیت دنبال می کنیم. البته وزارت نیرو تا به امروز نافی مسائل مطرح شده بوده، ولی ما هنوز به یقین و دلایل قطعی نرسیدیم که نگرانی ها را از بین ببرد.

کارزاری برای نجات زهره

حالا فعالان محیط زیست هم با راه انداختن یک کارزار خواهان توقف آبگیری سد چم شیر شده اند. هزاران امضا کننده این کارزار، که 30 آذر ماه ثبت شده، از معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور، رییس کمیسیون اصل 90 قانون اساسی مجلس شورای اسلامی، رییس کمیسیون کشاورزی و محیط زیست مجلس شورای اسلامی و رییس سازمان بازرسی کل کشور خواسته اند آبگیری سد چم شیر تا برطرف کامل ابهامات زمین شناسی و محیط زیستی به تعویق افتد.

سلاجقه رییس سازمان حفاظت محیط زیست چهارشنبه در آخرین اظهارنظر خود به مجله خبری گفته: ما قبلا هم اعلام کردیم که اجازه گتوند دوم را نمی دهیم و مواضع ما همین است تا راستی آزمایی انجام گردد. کارشناسان ما و وزارت نیرو مشغول کار های میدانی هستند و بعد از مشخص شدن نتایج آن اعلام موضع می کنیم و هیچ گونه آبگیری فعلا انجام نمی گردد.

مهرزاد احسانی رییس حوضه رودخانه زهره، جراحی و حوضه های جنوبی وزارت نیرو، می گوید: سد چم شیر مسئله ای از بابت آبگیری ندارد و تا به امروز در آنالیز ها به شواهدی نرسیدیم که باعث توقف یا محدودیت در آبگیری این سد بگردد. وقتی سدی مجوز ساخت می گیرد به این معنی است که اجازه ساخت و آبگیری دارد و این ها از هم منفک نیستند. البته قبل از آبگیری تیمی از متخصصان و نخبگان مشخص و همه گزارش ها دراختیارشان قرار می گیرد و اگر جمیع نقطه نظرات به گونه ای باشد که آبگیری مسئله ای ندارد، وزارت نیرو در گام بعدی اجازه آبگیری را خواهد داد که زمان آن متعاقبا اعلام می گردد.

حدود 60 درصد از مخزن سد چم شیر روی سازند گچی-نمکی گچساران است که در محدوده وسیعی از زاگرس گسترده شده. منتقدان بر این باورند که با انحلال لایه های نمک و گچ، شوری آب مخزن سد چندین برابر افزایش یافته و کیفیت آب رودخانه زهره را به شدت کاهش می دهد.

مجریان سد، اما این را نمی پذیرند. احسانی هم این شائبه ها را رد می نماید: سازند گچساران به خودی خود مساله ساز نیست، چراکه سد های مارون و کوثر نیز روی این سازند ساخته شده اند. آنچه نگران کننده بود وجود سازند نمکی و انحلال نمک در آب مخزن و شور شدن آن است که آنالیز ها نشان می دهد در این محدوده گنبد نمکی وجود ندارد.

طی یک دهه گذشته مطالعات زیادی روی این سد اجرا شده تا اطمینان حاصل گردد که از لحاظ کیفیت منابع آب و زمین شناسی مسائل و عارضه ای را ایجاد نکند. برای همین از جا های مختلف همانند دانشگاه تهران، دانشگاه شیراز، موسسه تحقیقات آب و مهندسان مشاور و نخبگان یاری گرفته شده است.

مجموع این مطالعات مسئله ای را از بابت زمین شناسی و مسائل کیفی نشان نداده است. آخرین مطالعات در زمینه منابع آب مربوط به سال 1401 و در مباحث کیفی در سال های 1399 و 1400 اجرا شده. به این معنی که بخشی از مطالعات تکمیلی در این سال ها و برای پاسخ به ابهامات بوده است. مرکز پژوهش های مجلس، اما در گزارش مهر سال جاری برای آنالیز اثرات کیفی ناشی از آبگیری سد چم شیر آمار هیدرولوژیکی مطالعات سد چم شیر را مربوط به داده های منتهی به سال 1378 دانسته که امکان آبگیری سد را با تردید روبرو نموده است.

این درحالی است که استفاده از آمار سال های اخیر که آثار تغییر اقلیم نیز در آن مشهود است، می تواند مطالعات و راه حل های ارائه شده برای کنترل شوری در مخزن و پایین دست رودخانه زهره را دستخوش تغییر نموده و حتی به اصلاح ارقام درنظر گرفته شده برای حقابه محیط زیستی منجر گردد. در این گزارش اعلام شده به علت حساسیت کیفی نسبت به شوری و نواقص مطالعاتی موجود، انجام عملیات آبگیری سد چم شیر در حال حاضر توصیه نمی گردد.

رییس حوضه رودخانه زهره بعلاوه می گوید: همان طور که وزارت نیرو به صراحت اعلام نموده، هیچ گونه فعالیتی که مخرب محیط زیست باشد را نه اجازه اجرا و نه اجازه آبگیری می دهیم. از شروع احداث سد چم شیر تا به امروز تمام ضوابط و شرایط محیط زیستی تحت نظارت سازمان حفاظت محیط زیست بوده و همه گزارشات به این سازمان ارائه می شد.

این درحالی است که هیچ گاه سازمان به صورت صریح و روشن به مصداقی نرسیده و به وزارت نیرو هم چیزی اعلام ننموده که این سد مسئله ای از جنبه سازند نمکی یا مشکل مشابه دارد.

آژیر قرمز برای زهره

رودخانه زهره از استان های فارس و کهگیلویه سرچشمه می گیرد و بعد از اتصال شاخه خیرآباد به خلیج فارس منتهی می گردد. سد چم شیر که برای ساختش 230 میلیون یورو هزینه شده، از سال 73 مطرح شد و از سال 93 به صورت جدی ادامه یافت.

مجوز محیط زیستی آن نیز در سال 1388 صادر شد. با وجود پیگیری برای مصاحبه با جهاد کشاورزی خوزستان، سازمان آب و برق خوزستان و معاون عمرانی استاندار خوزستان درباره وظیفه ای که نسبت به حفظ حقوق استان و برطرف نگرانی ها دارند، هیچ کدام از این مدیران حاضر به پاسخگویی نشدند. این درحالی است که بعضی کارشناسان در 6 سال گذشته مخاطرات این سد را در مکاتباتی با سازمان آب و برق خوزستان، استاندار خوزستان و رییس جمهوری اعلام کردند که به هیچ کدام شان توجهی نشد.

حیدر زارعی عضو هیات علمی دانشکده مهندسی آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز نیز معتقد است: آبگیری سد چم شیر باید تا زمان برطرف ابهامات متوقف گردد. به یاد بیاوریم که اگر سد گتوند آبگیری نشده بود، فقط همان 3500 میلیارد تومان هزینه ساخت باقی می ماند، اما با تبعاتی که این سد در پی داشت، چندین برابر هزینه برجای گذاشت، به طوری که دانشگاه تهران هزینه علاج بخشی این سد را مبلغی حدود 5 هزار تا 15 هزار میلیارد تومان (با دلار سه هزار تومان) برآورد نموده و به این ها باید هزینه هایی که شور شدن آب کارون بر کشاورزی و محیط زیست خوزستان تحمیل نموده را هم اضافه کنیم. البته هنوز سد گتوند اثر واقعی خود را نشان نداده است.

این استاد دانشگاه شرایط را برای رودخانه زهره خطرناک توصیف می نماید می گوید: شرایط این رودخانه خاص است و با شوری (EC) بین 2500 تا 4000 میکروموس از نظر کیفیت در شرایط حدی است. بنابراین اگر با برآورد های اشتباه شوری اضافه تری به این رودخانه تحمیل گردد، آب آن غیرقابل استفاده می گردد و شبکه های آبیاری در زیدون بهبهان و هندیجان تحت تاثیر قرار می گیرند.

زارعی آمار و اطلاعات رودخانه زهره در مطالعات سد چم شیر را مربوط به دهه 80 می داند و شرح می دهد: سازندگان سد چم شیر آورد سالانه زهره را 1، 7 میلیارد مترمکعب برآورد نموده اند که در زمان سیلاب در مخزن سد ذخیره می گردد و می گویند براساس این برآورد ها کیفیت زهره بهبود می یابد و آب بهتری به خوزستان تحویل می دهیم، اما به این توجه نمی گردد که دیگر زهره چنین آبدهی ندارد و به علت خشکسالی و برداشت از منابع آب زیرزمینی در بالادست، آبدهی آن به شدت کم شده، به طوری که اکنون با جریان معکوس آب های زیرزمینی روبرو هستیم، بنابراین ادعای بهبود کیفیت آب رودخانه زیر سوال است.

سدسازی روی رودخانه خیرآباد نیز یکی دیگر از چالش هاست. زارعی می گوید: خیرآباد رودخانه آب شیرین است و نقش کنترل کننده کیفیت زهره را داشته که با احداث سد کوثر و سد خیرآباد که در آستانه اجراست، عملا اثر این رودخانه از بین می رود. مساله دیگر اینکه در حال حاضر منشا های شوری وجود دارد که عوامل آن دقیقا مشخص نشده. مشاور سد چم شیر، این ها را شورابه های نفتی اعلام نموده که به وسیله یکی از گسل های عمیق به سطح زمین می آید ولی مطالعات دانشگاه شیراز آن را رد نموده است و عملا هنوز به قطعیت مناسبی درمورد منشا این شوری نرسیدیم.

این عضو هیات علمی دانشگاه چمران بعلاوه به تفاوت های سد چم شیر و گتوند اشاره می نماید: سد چم شیر از نظر شرایط زمین شناسی و لایه های سازند گچساران یا منابع آب با سد گتوند فرق دارد. روی رودخانه کارون چند سد دیگر در بالادست گتوند ساخته شده که می توان با آن ها شرایط شوری را کنترل کرد. به اضافه اینکه شوری در محدوده سد گتوند یک هزار میکروموس یا کمتر است.

به این معنی که از نظر کیفیت آب، شرایط چم شیر خیلی بدتر است و به محض اینکه شوری آب کمی بالا برود، آب رودخانه غیرقابل استفاده می گردد، بنابراین روی لبه تیغ هستیم. اما به لحاظ زمین شناسی و لایه های نمکی شرایط بهتری در سد چم شیر نسبت به گتوند وجود دارد. در مخزن سد گتوند لایه های نمکی خالص داریم، اما در چم شیر لایه های نمکی در سطح دیده نمی گردد ولی سازند گچساران از لایه های ژیپس (سنگ گچ)، مارن و آهک است.

گزارش های پرابهام

شمارش معکوس برای آبگیری سد چم شیر در حالی شروع شده که مجوز های محیط زیستی این سد همچنان در ابهام است. این درحالی است که وزیر نیرو مدعی شده 25 جلد گزارش های نظارتی برای اجرای این طرح تهیه شده و مرجع نظارت هم خود سازمان حفاظت محیط زیست است. آیا سد چم شیر به سرنوشت گتوند دچار می گردد؟